Na czarno – białych pocztówkach z widokiem Rynku Janowa Lubelskiego z lat 70 – tych XX wieku możemy zobaczyć spokój kresowego miasteczka w letni, słoneczny dzień. Możemy też dostrzec wiele interesujących szczegółów, godnych umieszczenia w lokalnym muzeum czy skansenie.
Te kolejne już prezentowane pocztówki ukazują typowy porządek architektoniczny dla kolejno zakładanych bądź kupowanych na przestrzeni XVI - XVIII wieku miast prywatnych Ordynacji Zamojskiej, których było 10 - według specyfikacji dóbr z 1772 r. W odróżnieniu od zamków, pałaców, wsi czy folwarków miasta lokowano jako jednostki obejmujące obszar o intensywnej i zwartej zabudowie, zamieszkałe przez ludność dla której głównym źródłem utrzymania były zawody nierolnicze.
Nasz Janów, pierwotnie miasto Biała, budowano od 1618 r. na gruntach wsi Biała. Tu zamiarem Ordynatów było utworzenie etapu z Zamościa do nabytego w 1595 r. Kraśnika. Miasto posiada datowane założenie na 21.07.1640 r. – to jest królewskiego przywileju potwierdzającego przywilej Ordynata. Noszące od 10.06.1653 r. (kolejny królewski przywilej potwierdzający) nazwę Janów, nasze miasto specjalnie nie odbiegało w kształcie swej substancji od innych miast latyfundium Zamoyskich, będących zaprojektowanymi jak w udzielnym księstwie, zawsze w cieniu swego centrum – Zamościa.
Kilka lat temu, na spotkaniu historyków i regionalistów w Modliborzycach zgłoszono pogląd, że decyzja Zamoyskich o lokacji miasta Biała w bliskim sąsiedztwie (8 km) do miasta prywatnego Wioteskich Modliborzyc (królewski przywilej lokacyjny 1631 r.) była działaniem konkurencyjnym.
Przedstawiona teraz pocztówka Mistrza fotografii - B. Malmurowicza z 1973 r.,
ukazuje stosunkowo duży, regularny - czworoboczny plac otoczony piętrowymi i parterowymi kamienicami. Widzimy, że ponad 300 lat od założenia miasta, ponad 30 lat od zrujnowania miasta na początku II Wojny Światowej, nadal w Rynku jak w soczewce skupiało się całe życie mieszkańców. Rynek – centrum miasta, pomimo wojennego ubytku połowy mieszkańców – Żydów, nadal spełniał swe funkcje: handlową, komunikacyjną, zebrań mieszkańców. Istotny był też dostęp do wybudowanej i funkcjonującej przy Rynku świątyni – Kościoła oraz siedziby władz – nieistniejącego już Ratusza, którego miejsca pomimo badań nie ustalono.
Po uprzednim opisie pocztówek z widokiem Kościoła, teraz na Rynku widzimy plac manewrowy Dworca Państwowej Komunikacji Samochodowej, bujną zieleń miejską a w dalszej perspektywie dominujący nad całością Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela. Rynek przecinała wtedy szosa z Lublina i Kraśnika do Zamościa (teraz jest to ruchliwa i uciążliwa DK 74 z Piotrkowa Trybunalskiego i Kraśnika do Zosina przez Zamość); oraz lokalna droga do naszej protoplastki Białej, Kawęczyna, Rataja, Godziszowa, Zdziłowic, Batorza i dalej, aż do Lublina. Na placu manewrowym PKS wyraźnie jest widoczny owalny klomb – to wierzch zbiornika wody przeciwpożarowej.
Na pocztówce nie widać już targowiska, które po skargach mieszkańców na uciążliwą woń z dużych ilości końskiego nawozu zostało przeniesione za rzekę Białkę. Targowisko przeniesiono na tereny Miejskiej Spółdzielni Zaopatrzenia i Zbytu (obecnie to Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska) ale pozostawiono w Rynku liczne sklepy i małe budyneczki handlowe. Wiele tych małych sklepów funkcjonowało jako obiekty MSZiZ na parterach domów okalających Rynek i na bardziej ruchliwych ulicach „wychodzących” z Rynku: Zamojskiej, Bialskiej, Kilińskiego, Sukienniczej. Było to sposobem utrzymania się zatrudnianych tam właścicieli kamienic. W jednej z nich (na rogu ul. Bialskiej i ul. Kilińskiego) MSZiZ założyła pierwszy sklep spożywczy samoobsługowy - teraz też sklep spożywczy; w kolejnej (ul. Kilińskiego, dom parterowy z niższym dachem i widocznym szyldem) z powodzeniem funkcjonował bar z wyszynkiem „Pod Grzybkiem”- teraz są tam: Apteka, Punkt Przyjęć do Pralni, Pracownia Krawiecka.
W małych budyneczkach handlowych, tzw. kioskach ulokowane były sklepiki spożywcze i z używkami (tytoń) oraz prasą. W świetle słonecznego dnia przed takim murowanym kioskiem (róg ul. Bialskiej i ul. Zamojskiej) widzimy grupkę kobiet w tradycyjnych spódnicach z zapaskami i w chustkach na głowach. Są to ubiory „codzienne” ale „wyjściowe” a więc dostosowane do podróży w dni robocze – z pewnością wykonane we własnym zakresie lub przez miejscową krawcową.
A jak wyglądały Janowskie ubiory „odświętne”?
Otóż jeszcze całkiem niedawno w Janowskim Sanktuarium, w czasie niedzielnych mszy świętych, można było podziwiać całą paletę barw na chustach będących tradycyjnym nakryciem głowy okolicznych gospodyń. Czy przetrwały w naturze, na foto i w pamięci pozostałe elementy „odświętnego” ubioru?
Przed kioskiem jedna z kobiet ma na plecach tobołek - „zajdy” z koszem w środku. Z pewnością wracają z targu lub po sprzedaży wyrobów gospodarstw rolnych. Z boku stoją dwaj mężczyźni, jeden z widoczną czapką na głowie. Należy wspomnieć, że motyw czapki noszonej cały rok jest charakterystyczny dla regionu a jeszcze niedawno na ul. Bialskiej funkcjonowały 3 warsztaty czapnicze.
Natomiast opisany kiosk posiadał zezwolenie na sprzedaż piwa beczkowego; ale tylko „na szklanki”, którym najczęściej raczyli się gospodarze wracający z łąk i lasów otrzymanych jako serwituty Ordynackie.
W zachodniej pierzei, przy ul. Sukienniczej (dom piętrowy skąd może wykonano foto) znajdował się zakład fryzjerski oraz Świetlica dla Członków Cechu Rzemiosł – teraz są tam lokale gastronomiczne.
Po likwidacji targowiska i budowie Domu Handlowego Rynek uporządkował się. W ambicji Władz starano się upiększać zielenią przestrzeń miejską; drzewa, krzewy i kwietniki na klombach stały się wizytówką miasta, zwyciężającego w konkursach czystości. Przez wiele lat na klombie usytuowana była rabatka ze zmienianą codziennie datą kwiatową. Dla utrzymania miejskiego porządku i estetyki sugerowano właścicielom domów poprawianie wyglądu obiektów oraz nakazano (to prawo nadal obowiązuje) utrzymanie porządku przed posesją.
Od kliku lat przy południowej pierzei (ul. Wesoła) wznowiono czwartkową, targową tradycję ryneczku spożywczego, bardzo wygodnego dla kupujących mieszkańców i sprzedawczyń - okolicznych gospodyń.
Dziś, dzięki mieszkańcom, właścicielom firm , sprzedającym i kupującym, wszelkim przyjezdnym oraz Władzom - Janowski Rynek nadal spełnia swe pierwotne funkcje wyznaczone przez założycieli miasta. Teraz wszyscy czekają na zakończenie inwestycji Małego Dworca Autobusowego z zapowiedzianymi tam udogodnieniami dla podróżnych (toaleta) i turystów (Punkt IT) oraz wybudowanie obwodnicy DK 74.
Część informacji dotyczących Ordynacji Zamojskiej przedstawiono na podstawie pracy magisterskiej Autora: „Charakterystyka ustrojowo – społeczna miast Ordynacji Zamojskiej do końca epoki rozbiorowej” napisanej w 1990 roku w Zakładzie Historii Państwa i Prawa UMCS w Lublinie oraz innych źródeł i literatury.
Antoni Sydor – Przewodnik Turystyczny, KT PTTK „Ziemia Janowska”.
Pocztówki z 1973 r.- foto B. Malmurowicz; scan. Jakub Sydor

W południowo – zachodniej części Lublina, w charakterystycznym dla Wyżyny Lubelskiej głębokim wąwozie zwanym „Rury Jezuickie”, znajduje się zbiorowa mogiła około 500 więźniów Zamku Lubelskiego rozstrzelanych tu przez Policję Niemiecką w okresie od 29.06 do 15.08.1940 r.

Miejsce zbrodni upamiętnia obelisk oraz tablice z imionami i nazwiskami 107 poległych, w tym 6 osób z Janowa Lubelskiego a pozostałych około 400 poległych już 80 lat czeka na identyfikację. Niestety, na tablicach nie ma informacji skąd pochodzili a tylko niekiedy odnotowano ich wiek.

Aresztowanych w ramach „nadzwyczajnej akcji pacyfikacyjnej” AB w Dystrykcie Lubelskim w Lublinie, Zamościu, Białej Podlaskiej, Lubartowie, Chełmie, Puławach, Radzyniu Podlaskim i Janowie Lubelskim w większości osadzono na Zamku Lubelskim a później rozstrzelano, właśnie w Rurach Jezuickich.

O poległych, pochodzących z Janowa Lubelskiego można się dowiedzieć z tablic Epitafium Katyńskiego przy kościele p.w. św. Jadwigi w Janowie Lubelskim i publikacji w Panoramie Powiatu Janowskiego Nr 2 (66) z maja 2019 r. Cząstkowe dane zamieszcza również Wikipedia oraz Baza Cmentarzy Wojennych (115 osób).

Przy tak nikłej (ok.20 %) identyfikacji warto pomyśleć o zmianie metod poszukiwań, warto też zapoznać się z informacjami o sprawcach tej zbrodni.

Otóż dość znana, ale tylko niekiedy cytowana z nazwy policyjna akcja AB była działaniem systemowym na początku okupacji Niemieckiej. Miała na celu fizyczne wyniszczenie Polskiej elity politycznej oraz intelektualnej: działaczy organizacji polityczno – społecznych, nauczycieli, księży, adwokatów, sędziów, urzędników. W Polsce zginęło wtedy łącznie ok. 6 500 osób (w tym dla zatarcia celu ok. 3 000 przestępców kryminalnych), w tym również w przedstawianych często w mediach Palmirach koło Warszawy. Podstawą wyroku nie były działania oporu wobec okupanta a jedynie status zawodowy i społeczny Polaka. Wytyczne co do sposobu wykonania akcji w Generalnej Guberni przedstawił Gubernator Hans Frank na 2 konferencjach dowódców w Krakowie w maju 1940 r. określając, że: „celem będzie przyśpieszona likwidacja zatrzymanych buntowniczych polityków głoszących opór i innych osobników politycznie podejrzanych. Nie będą wysyłani do obozów koncentracyjnych a likwidowani w miejscu, w najprostszy sposób.”

Natomiast mało znana i zupełnie nie cytowana z nazwy była zbrodnicza formacja „grup operacyjnych” EG (Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und SD) - należących do Policji Bezpieczeństwa Sipo oraz do Służby Bezpieczeństwa SD.

Właśnie z EG swe umocowanie i określenie sposobów działania wywiodła wspomniana akcja AB której zginęli nasi Rodacy.

O powstaniu, działaniach i rozliczeniu Einsatzgruppen napisali J. Bohler, K. M. Mallman i J. Matthaus w swej książce „Einsatzgruppen w Polsce”, wydawnictwo Bellona SA , Warszawa 2009 r.

J. Bohler, K. M. Mallman i J. Matthaus – była zawiązaną w 2002 r. w naszym Lublinie

grupą niemieckich historyków mających doświadczenie w pracy badawczej w Niemczech, w Polsce i w USA. To grupa Niemców, posiadających zdolność obiektywnego spojrzenia na proces tworzenia się, rozkwitu i owoców Niemieckiego nacjonalizmu opartego na indoktrynacji o wyższości rasy Niemieckiej. Ich dzieło potrafi zainteresować czytelnika narracją i bogatym zasobem cytowanych dokumentów.

Autorzy zaznaczają, że potrzebę wyniszczenia cywilnych Polaków zauważono w III Rzeszy jeszcze w trakcie budowy planu agresji na Polskę. Zdano sobie sprawę, że Wehrmacht oparty na tradycyjnych metodach prowadzenia wojny, tego okrutnego zadania nie wykona, że zdolne do tego mogą być tylko dobrze zorganizowane, duże grupy policyjne, posiadające odpowiednio wykształcone i ukierunkowane ideologicznie kierownictwo.

Jak dowiadujemy się z książki, grupy EG utworzone jeszcze przed agresją w 1939 r. (5 grup) i we wrześniu 1939 r. (3 grupy), podążały bezpośrednio za wojskami frontowymi i miały na celu zabezpieczenie zajętych obszarów do zaplanowanych warunków okupacji. Na terenie naszego województwa Lubelskiego działały 2 Einsatzgruppen. EG II dotarła z Radomia do Lublina w dniu 17 października 1939 r., natomiast EG I dotarła z Jarosławia do Lublina na początku listopada a także z Jarosławia do Chełma. W miastach etapowych tworzono komendy, skąd wysyłano w okolice oddziały rozpoznawcze.

W książce nie ma o tym wzmianki, ale taki oddział z pewnością był w naszym Janowie.

Autorzy wskazali, że: „W układzie współrzędnych: wojna totalna - holokaust, grupy operacyjne były najbardziej efektywną bronią przed wynalezieniem obozów śmierci i ich apogeum w Auschwitz.”; „W polskiej historiografii odpowiedzialność za egzekucje dokonane we wrześniu i październiku 1939 przypisywano ogólnie Wehrmachtowi, ponieważ to on wówczas miał w kraju władzę wykonawczą.”; „Grupy operacyjne policji bezpieczeństwa i SD mordowały w Polsce zarówno według ogólnych wytycznych, czasem w postaci rozkazów, jak też w wyniku specyficznych układów wynikających z konkretnej, miejscowej sytuacji, z jej oceny przez dowódców jednostki i politycznych interesów okupanta.”

Pomimo licznych publikacji nadal w relacjach o wymordowaniu różnych grup Polaków często czytamy, że dokonali tego Niemcy (jeszcze niedawno pisano: hitlerowcy, naziści). To utrudnia a wręcz uniemożliwia poszukiwanie konkretnych sprawców, co jest wymogiem w postępowaniu odpowiedzialności i odszkodowań.

Należy mieć nadzieję, że w natłoku bieżących wydarzeń i fatum stanu koronawirusa, usłyszymy jeszcze o obchodach 80. rocznicy zbrodni AB oraz o działaniach EG w Polsce i w Janowie Lubelskim.

Warto też, będąc w naszym Lublinie odwiedzić mogiłę w wąwozie Rury Jezuickie i wspomnieć Tych, co życie oddali za Polskę …..

W załączeniu foto, jakie wykonała grupa z Janowa Lubelskiego odwiedzając miejsce pamięci „w Rurach Jezuickich” w Lublinie w upalną a później ulewną sobotę 27.06.2020 r. Na foto tablic poległych może ktoś rozpozna personalia kolejnego Janowiaka.

Antoni Sydor – Przewodnik Turystyczny - Koło Terenowe PTTK „Ziemia Janowska” w Janowie Lubelskim

Foto: Krzysztof Zbiżek, Ryszard Grzegórski

Scan. Jakub Sydor: okładka + mapka z książki „Einsatzgruppen w Polsce”, wydawnictwo Bellona SA , Warszawa 2009 r.

21 lipca 2020r.   URODZINY MIASTA!

21 lipca 1640 nadanie przywileju lokacyjnego przez króla Władysława IV.

22 czerwca 2020r.   Rowerem do wsi spokojnej – 2020 r. Gdzie jesteś jaskółko?

11 czerwca 2020r.   Normalność wraca?

Przypominam o konkursie ogłoszonym na ostatnim przed przerwą spotkaniu. Chodzi o wystawę zdjęć z dawnego (sprzed 5-10-50-100 lat) Janowa. Szukajcie zdjęć i niedługo na reaktywację spotkań przynieście. Zdjęcia będą zwrócone właścicielom a dodatkowo każdy dostanie 3 poprawione zdjęcia i pokolorowane. Zapraszam!

Witam serdecznie, zapraszam wszystkich do Muzeum Regionalnego na Wystawę z okazji 380 rocznicy założenia miasta. Spotykamy się pod Tadziem w środę 18 marca o godzinie 9.20.

"Pod Tadziem"  - w Parku przy pomniku Tadeusza Kościuszki. ZAPRASZAM

9 Marzec 2020r.   Członkowie KT PTTK ZJ na wystawie „Żołnierze AK i WiN na Podlasiu” - w LO Janów Lubelski - 2020 r.

W mokre (przelotne fale mżawki), marcowe popołudnie (06.03.2020 r.) Członkowie Koła Terenowego PTTK „Ziemia Janowska” zwiedzili wystawę „Żołnierze AK i WiN na Podlasiu” w Liceum Ogólnokształcącym im. Bohaterów Porytowego Wzgórza w Janowie Lubelskim.
Ciekawa wystawa autorstwa absolwenta LO Leszka Albiniaka, zaprezentowana została w przestronnej Auli Nowego Bloku Dydaktycznego. Tam obejrzano krótki film, fotogramy z opisami na stelażach i zgromadzoną dokumentację w segregatorach. W ten sposób Autor pokazał powojenne czasy na bliskim nam Podlasiu.
Warto zapoznać się z zaproszeniem zamieszczonym na stronie internetowej LO: „Żołnierze AK i WiN na Podlasiu – Janów Lubelski, 1–7.03.2020 r.” oraz relacją z otwarcia dostępną na stronie internetowej Starostwa Powiatowego w Janowie Lubelskim: „Żołnierze AK i WiN na Podlasiu – wystawa Leszka Albiniaka”.
W czasie pobytu w LO rozmawiano też o kultywowaniu pamięci Patrona Szkoły – „Bohaterach Porytowego Wzgórza” i planowanych w tym zakresie działaniach.

Antoni Sydor – Przewodnik Turystyczny, KT PTTK „Ziemia Janowska”

W podmuchach śnieżnej zawiei trwającego od 2 dni huraganu Ciara (zwanego też orkanem Sabina), w środę 12.02.2020 r. delegacja Klubu Aktywnych Ruchowo „Rekreo – Styl” i Koła Terenowego PTTK „Ziemia Janowska” pojechała 2 – ma samochodami do sąsiedniego Biłgoraja. Pojechano po odbiór nagrody za zdobyte VI miejsce (na 10 drużyn) w V „Senioriadzie” – 2020 r. w OSiR Biłgoraj.
Pojechano przez Dzwolę (tu ma być jedna z 5 planowanych obwodnic na DK Nr 74) i Frampol oraz znane w Janowie Nadrzecze i Gromadę. W granicach Biłgoraja wstąpiono nad kameralny i gustownie urządzony Zalew Bojary.
Odbioru nagrody (sprzęt do ćwiczeń PILATES) dokonano w dobrze zaopatrzonym sklepie sportowym - blisko modernizowanego teraz Rynku.
Później odwiedzono pięknej urody nową cerkiew prawosławną p. w. św. Jerzego, gdzie z ust duchownego - gospodarza wysłuchano przesłania o prawosławiu i historię budowy. Porozmawiano też o dawnych i aktualnych związkach prawosławia z naszym Janowem.
Na dłużej zatrzymano się w przestronnym Muzeum Ziemi Biłgorajskiej. Tam uczestniczono w interesujących pogadankach (sala wykładowa) i obejrzano wystawy: „Nasze Biłgorajskie”, „Historia i rowery kołem się toczą”, „Ku chwale Ojczyzny i sławie oręża”, „Historia jednego eksponatu. Sztandar 73 Pułku Piechoty”, „Wrześniowe militaria - ze zbiorów Muzeum Ziemi Biłgorajskiej”. Porozmawiano o częstej wzajemności określeń „Biłgorajski” – „Janowski”, n.p.: „Gościniec”, „Piróg”, „Równina – Lasy”, „Konik”, „Suka” – które zbliżają nasze społeczności. Z zainteresowaniem wysłuchano o działaniach wojennych Września 1939 r. – znanych dotychczas z perspektywy Janowa. Obejrzano też nowe eksponaty archeologiczne (2019 r.), odkryte w wyniku własnych badań. Tu również wywiązała się dyskusja o wykopaliskach w Biłgoraju, Zamchu, Sąsiadce (Sutjesk), Olszance, Turobinie i Goraju ale też w naszych Pikulach i Batorzu.
Po zaopatrzeniu się w lokalne mapki w muzealnej IT udano się na posiłek w pobliskim barze - wartym polecenia.
Droga powrotna przebiegła Równiną Biłgorajską przez Korytków Duży, Andrzejówkę, Bukową oraz nasze Ujście, Kiszki i Momoty Górne. Jadąc przez puste i ciche teraz tereny, w szkwałach zacinającego śniegu z deszczem i przemiennych, słonecznych rozświetleniach wspominano niedawne jeszcze czasy. Wtedy okolica była gwarna: rolnicy pracowali w polu i w lesie a wszędzie widać i słychać było liczne zwierzęta domowe. Wspominano również czasy dawniejsze, gdy pobliska rzeka Bukowa była kordonem pomiędzy Zaborem Rosyjskim i Zaborem Austriackim.
Wstąpiono też do Momot Górnych, miejsca zwycięskiej potyczki Powstania Styczniowego w grudniową noc 1863 r. (opis w Internet Janów Lubelski: „150. rocznica Powstania Styczniowego – zaskoczenie i riposta: potyczki w Hucie Krzeszowskiej i Momotach.”).
Stamtąd, z zamiarem kolejnych powrotów, przez Lasy Janowskie pojechano do naszego Janowa.
Antoni Sydor – KAR „Rekreo – Styl”, Przewodnik Turystyczny – KT PTTK „Ziemia Janowska”
Foto: Internet

Mglistym i mroźnym porankiem w czwartek 19.12.2019 r. z Dworca Autobusowego na Janowskim Rynku rozpoczęła się wyprawa z Koła Terenowego PTTK „Ziemia Janowska” do Muzeum Zamojskiego w Zamościu. Pojechano na zakończenie rocznicowej wystawy „Ordynacja Zamojska 1589 – 1944. Organizacja – Dzieje – Likwidacja”.

Wyjazd nazwano wyprawą, bowiem komunikacja międzymiastowa funkcjonuje do / z sąsiedniego Biłgoraja tylko w dni nauki szkolnej i to z utrudnieniami skutecznie zniechęcającymi do korzystania z komunikacji zbiorowej.

Już w czasie podróży ukazało się słońce, przydając urody mijanym miasteczkom rozłożonym w dolinach i na łagodnych wzgórzach Roztocza. W Zamościu przejście z Przystanku Bus (na ul. Akademickiej) do Rynku Wielkiego zajmuje zazwyczaj kilka minut i zawsze jest praktyczną lekcją historii renesansowego miasta. W dniu przyjazdu zwrócono uwagę na posezonową ciszę i spokój na zabytkowych uliczkach. Natomiast rozświetlony słońcem Rynek ożywiał radosny gwar młodzieży jeżdżącej na łyżwach po sztucznym lodowisku ustawionym przy schodach wyniosłego Ratusza.

W samym Muzeum na ul. Ormiańskiej w Rynku Wielkim, po bogato wyposażonych w eksponaty wnętrzach oprowadzał kurator wystawy dr Jacek Feduszka, prezentując historię rodu Zamoyskich oraz Ordynacji - założonej w 1589 r. a zlikwidowanej w 1944 r. Słuchając interesującego wykładu, w kolejnych komnatach można było oglądać portrety założyciela i jego rodziny, dokumenty, historyczne fotografie i mapy.

Otóż założycielem Ordynacji Zamojskiej był hetman i kanclerz wielki koronny Jan Sariusz Zamoyski (1542 – 1605 r.), herbu Jelita. Urodzony w rodzinie szlacheckiej w Skokówce, zdobył wykształcenie w kraju (Krasnystaw) i za granicą (Paryż, Strassburg, Padwa). Pozwoliło mu to na obejmowanie wysokich i dochodowych stanowisk publicznych. Szybko gromadzony majątek i zaszczyty oraz znajomość europejskiej gospodarki skłoniły go do podjęcia decyzji o założeniu Ordynacji.

Ordynacje były nowymi w Polsce formami gospodarki tworzonymi na wzór Europejski, gdzie istniały od późnego średniowiecza. Miały niepodzielny majątek, dziedziczony przez najstarszego, męskiego potomka z rodu. Powstawały przez wyłączenie określonego obszaru ziemskiego spod ogólnych przepisów prawa i nadanie mu specjalnego statutu przez Sejm. Ordynacja miała kosztowny obowiązek utrzymania proporcjonalnej do majątku siły zbrojnej, używanej do obrony kraju i podkreślania pozycji Ordynata. Po zmianach stosunków społecznych ich kres w Europie nastąpił na początku XXI wieku.

Założyciel Ordynacji Zamojskiej, J.S. Zamoyski sprawnie powiększał majątek, budował miasta i kościoły, tworzył instytucje prawa i nauki. W chwili jego śmierci do Ordynacji należało 149 wsi i 6 miast a łączna powierzchnia dóbr wynosiła 3 830 km2 (383 tys. ha). Natomiast jego majątek prywatny i dożywotnie starostwa (królewszczyzny) w Koronie, Inflantach i na Podolu obejmował 816 wsi i 23 miasta z powierzchnią dóbr 17 500 km2.

Ordynacja kierowana przez jego następców funkcjonowała w zmiennych losach: były nabytki i zamiany dóbr ale też poważne uszczuplenia terytorium. W połowie XIX w. do Ordynacji należały miasta (już bez Zamościa): Goraj, Szczebrzeszyn, Tomaszów, Kraśnik, Tarnogród, Janów, Krzeszów, Józefów, Turobin. Dla rozwoju gospodarki budowano drogi, porty rzeczne, manufaktury i fabryki, oczynszowano chłopów (w 1844 r. już 90%). Po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. powierzchnia uległa zmniejszeniu o ponad połowę a po regulacji serwitutów (1870 – 1890 r.) o prawie 3 tys. ha. Po odzyskaniu Niepodległości powierzchnia wynosiła ok. 190 tys. ha (w tym ok. 140 tys. ha lasów) ale na ostateczną regulację serwitutów w 1933 r. przeznaczono ok. 80 tys. ha a na spłatę zadłużenia ponad 30 tys. ha. Ta sytuacja wskazywała na niedostosowanie tej formy gospodarki do realiów społecznych i zapowiedź jej kresu. Określiła to Ustawa z 13 lipca 1939 r. o znoszeniu Ordynacji, ale wybuch II wojny światowej uniemożliwił wprowadzenie tych postanowień. Na terenach zajętych przez Związek Radziecki wszystkie Ordynacje zostały upaństwowione a na zajętych przez Rzeszę Niemiecką poddano je nadzorowi okupanta. Pod koniec II wojny światowej Ordynacja Zamojska była przedsiębiorstwem ziemskim, gospodarującym na powierzchni ok. 60 tys. ha, w tym ok.55 tys. ha lasów. Ostatecznie Ordynacja Zamojska została zniesiona na mocy Dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o Reformie Rolnej. Z tej pozostałej cząstki niegdysiejszego latyfundium ok. 3 tys. ha ziemi przeznaczono dla ok. 1,2 tys. rodzin a resztę (ok. 2 tys. ha) na założenie PGR. Lasy Ordynacji upaństwowiono na mocy Dekretu PKWN z dnia 12 grudnia 1944 r. o Nacjonalizacji Lasów.

W podsumowaniu rozmawiano o założonym w 1640 r. kolejnym mieście Ordynacji - Białej (później naszym Janowie) i o kluczu Godziszowskim.

Warto zwrócić uwagę, że nakłady pracy w Ordynacji nadal przynoszą efekty w gospodarce, środowisku i kulturze. Na majątku byłej Ordynacji funkcjonują Parki Narodowe, Rezerwaty, Parki Krajobrazowe, PGL Lasy Państwowe, Muzea, zabytki kultury, pomniki przyrody oraz poparcelacyjne gospodarstwa rolne. Znaki i nazwy Ordynacji używane są dla podkreślenia tożsamości, jakości i tradycji.

Warto podkreślić, że po latach historia zatoczyła koło. Otóż w trwającej transformacji powstały możliwości zwrotu utraconych w powojennej nacjonalizacji majątków, z czego korzystają również spadkobiercy Zamoyskich.

O zmierzchu, w powrotnej podróży ciepłym i wygodnym busem, obserwowano te materialne i niematerialne pozostałości po Ordynacji w Zamościu, Klemensowie, Szczebrzeszynie, Zwierzyńcu i w naszym Janowie.

P.s.

Część informacji dotyczących Ordynacji Zamojskiej przedstawiono na podstawie pracy magisterskiej Autora: „Charakterystyka ustrojowo – społeczna miast Ordynacji Zamojskiej do końca epoki rozbiorowej” napisanej w 1990 roku w Zakładzie Historii Państwa i Prawa UMCS w Lublinie oraz innych źródeł i literatury.

Antoni Sydor – Przewodnik Turystyczny, KT PTTK „Ziemia Janowska”

Foto: Muzeum Zamojskie (plakat), OSiR Zamość, Jarosław Lalik, Jakub Sydor, Powiat Janowski (herb Powiatu Janowskiego z herbem Zamoyskich - Jelita), internet